هنر و خلاقیت ایرانیان در معماری، همواره زبانزد همه صاحب‌نظران این حوزه و مستشرقین و ایران شناسان مختلف بوده‌است. متأسفانه غرب همیشه کوشیده‌است تا شرقی را اهل شعر و احساس محض نشان دهد و با قضاوت‌های مغرضانه و هدفمند خود پیوسته ما مردم متمدن و با فرهنگ را فاقد توانایی و استعدادهای علمی و فنی نشان دهد. حال اینکه همه میدانند و نیازی نیز به بیان مکرر نیست که بزرگترین دانشمندان تاریخ که سرآغاز تحول های عظیمی در عرصه‌های علمی جهان شده‌اند یا اهل ایران بوده‌اند یا سایر کشورهای اسلامی. در پزشکی ابن سینا این دانشمند بزرگ ایرانی را داریم که کتاب قانون در طب او نزدیک به هفتصد سال در مراکز علمی اروپا تدریس می‌شد و حتی در زمان حاضر نیز به‌عنوان بخش مهمی از طب کهن در مهمترین دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود یا محمدبن زکریای رازی که کاشف الکل است و نیز اولین کسی‌ست که استحالات شیمیایی را وارد طب کرده و همچنین اولین کسی‌ست که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان نموده‌است. همچنین ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی همه چیزدان، ستاره‌شناس، طبیعی‌دان و تقویم شناس و… ؛ در زمینه معماری نیز معماران ایرانی در طول زمان، بناهایی ساخته اند که از آنها به عنوان شگفتی های معماری دنیا یاد می‌شود. بناهایی که پس از گذشت صدها سال، با وجود جنگ ها و مسائل گوناگونی که همواره مسیر تاریخ را تغییر داده و جوامع بشری را در معرض خطر نابودی قرار داده است، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ نموده و معماری ایرانی را به سبکی بی همتا مبدّل ساخته است.
مشخصات معماری ایران
کارشناسان و متخصصین معماری، مهمترین اصول معماری ایران را درون گرایی، پرهیز از بیهودگی، مردم محوری و نیارش دانسته اند اما در این میان، ویژگی های دیگری همچون منطق، ریاضی، عرفان و رعایت مسائل فنی و علمی نیز نقش موثری در خلق شگفتی های معماری سنتی ایران داشته اند. ما در این مقاله از«آسامید» قصد داریم به معرفی برخی از شگفتی های معماری سنتی ایران که تلفیقی از هنر، محاسبات دقیق ریاضی و مسائل فنی می باشد، بپردازیم.
بادگیرهای مناطق گرمسیر
هنگامی که سخن از بادگیرهای سنتی به میان می آید، بدون تردید بادگیرهایی که مردمان مناطق گرمسیر در گذشته ابداع کرده اند، بویژه بادگیرهای شهر یزد با معماری مختص خود، اولین چیزی است که در ذهن ما مردم ایران زمین تداعی می شود. ابتکاری که استفاده از آن گرمای طاقت فرسای تابستان را برای ساکنین صمیمی و صبور کویر، قابل تحمل ساخته و توانسته است در آن روزهای گرم، نسیم خنکی را به درون خانه های این مردمان نیک هدایت کند. بادگیرها معمولا به شکل چهارضلعی های منظمی هستند که باد مطلوب را گرفته و با انتقال آن به داخل ساختمان خانه باعث تهویه هوا و جریان هوای مناسب و خنک در فضای خانه می شود.
آب انبار
مردم خلّاق و هنرمند ایران زمین، در عین کمبود امکانات، همواره خالق شگفتی ها و طرح های بدیع و مبتکرانه ای مانند ساخت قنات، سدها و بناهای شگفت انگیز دیگری بوده اند که یکی از این طرح های بسیار مفید و مبتکرانه، ایجاد آب انبار است. آب انبارها به منظور ذخیره سازی آب در فصول سرد سال و بهره برداری از آن در فصول گرم سال طراحی و ساخته شده اند. کمبود آب در فصول گرم سال، فاسد شدن آب در اثر تابش نور خورشید، گرم شدن آب در اثر گرمای زیاد، از جمله دلایلی بودند که سبب خلق یکی دیگر از شگفتی های معماری سنتی ایران، یعنی آب انبارها شدند.
سقف های گنبدی شکل
سقف های گنبدی شکل، یکی دیگر از شگفتی های معماری سنتی ایران است. از آنجایی که باد در اثر برخورد با هر مانعی سبب ایجاد جریان های موضعی نسبت به نوع شکل هندسی آن جسم می شود، هنگامی که به راس قوس سقف گنبدی برخورد می کند، فشار این باد، بسیار کاهش یافته و باعث بیرون راندن هوای گرم از دریچه تعبیه شده در بالای گنبد و در نتیجه تهویه هوای داخل بنا می شود.
معماری و بنای سقف های گنبدی شکل در مناطق گرمسیری و کویری، روزهای گرم و طاقت فرسای تابستان های داغ را برای ساکنین این مناطق قابل تحمل ساخته و نسیم خنک روح پرور را مایه آرامش لحظه های آنها قرار داده است.
یخچال های قدیمی
یخچال یا یخدان های قدیمی، یکی دیگر از شگفتی های معماری سنتی ایران است که اوج دقت در مسائل فنی و تسلط بر دانش مهندسی ایرانیان را به نمایش می گذارد. مواد و مصالح ایجاد این یخدان ها خشت، گل و کاهگل بودند. زیرا این مصالح هم به راحتی در دسترس بوده اند و هم از نظر فنی، خشت و گل، بهترین عایق گرما و سرما و کاهگل نیز عایق مناسبی برای نفوذ رطوبت هستند. وجود این یخچال ها یا یخدان ها در زمان های دور از فناوری و خیلی پیش تر از ورود یخچال های برقی به خانه ها مردمان آن روزگاران را از سرما و خنکای لازم برای نگهداری مواد غذایی و ایجاد آب سرد جهت آشامیدن بهره مند می ساخت.
به طور کلی معماری ایرانی، سرشار از رمز و راز و زیبایی است و همه این بناهای سنتی، همواره نشانگر هنر و مهارت معماران ایرانی در دوره های مختلف تاریخی هستند.